Filmmuziek: van toen tot nu

Begin 2018 vond de eerste editie van het Nederlands Silent Film Festival plaats in Eindhoven. Gedurende 3 dagen waren er ‘stomme films’ te zien, geluidloze films gemaakt in de jaren ’10 en ’20 van de vorige eeuw. De films zelf hebben geen geluid, maar werden live muzikaal begeleid door verschillende topmusici. Festivaldirecteur Daan van den Hurk vertelde hoe geweldig het is om als pianist onderdeel te worden van de film door je eigen interpretatie te geven aan de beelden. Ook het publiek krijgt steeds een andere interpretatie bij dezelfde film te zien. Een andere functie van piano- of orgelmuziek bij oude films was destijds het overstemmen van de ratelende projectors. Die fase is deze kunstvorm allang overstegen. Sindsdien is er veel gebeurd.

Pioniers

Een acteur en tevens filmmaker die de overgang van geluidloze film naar geluidsfilm heeft meegemaakt, is Charles Chaplin. Hij was ook componist en componeerde voor zijn latere films zelf de muziek. In ‘Modern Times’ is er voor het eerst muziek in de film, maar nog (bijna) geen gesproken woord.

Dat muziek bepalend kan zijn voor de sfeer van een film, is geen geheim. Een klassieker en één van de eerste films waarin de muziek een dominerende rol speelt, is Brief Encounter (1945, David Lean), ook wel ‘The Best romantic Film of All Time’ genoemd, met het markante pianoconcerto no. 2 van Rachmaninov als leidmotief. Het is méér dan een herkenningsmelodie voor het verliefde koppel uit het verhaal, het is muziek die ons in beginsel het hele verhaal en de conclusie al verraadt, vanwege het melancholieke karakter die de componist erin heeft gelegd. Er is met opzet gekozen voor een bestaand werk, dus iets dat veel mensen al herkennen, zodat de universele waarde van het verhaal wordt versterkt.

Vaak is klassieke muziek de directe inspiratie voor filmcomponisten geweest. De Vuurvogel van Stravinsky is vaak gekopieerd. Soms hebben we niet eens door dat het van een klassiek stuk afkomstig is en denk je bij het horen van de originele Vuurvogel : ‘Waar ken ik dat toch van?’ Het stuk ‘Mars’ uit ‘De Planeten’ van Gustav Holst is wel het bekendste voorbeeld van een inspiratiebron voor de filmmuziek, omdat het ritmische thema sprekend lijkt op dat van Star Wars.

Toepassingen

Florence Nightingale schreef haar patiënten al ‘kalmerende’ muziek voor om te genezen van oorlogstrauma’s. Dat soort muziek moet je natuurlijk niet hebben bij een spannende film, maar je kunt ook overdrijven, zoals de filmmuziek van Hennie Vrienten in De Lift (1983, Dick Maas). Die muziek kreeg nogal eens het commentaar dat die te overheersend was. Dat was beslist geen ‘muziek voor in de lift’ in de gebruikelijke betekenis. In elk geval onderstreepte de muziek de actie.

Filmmakers zoals het Deense Dogma 95, maar eerder ook al de Italiaanse realisten, wezen elke vorm van manipulatie af en gebruikten dus ook geen muziek. Tenzij deze op een natuurlijke manier in het verhaal voorkwam (diëgetisch), bijvoorbeeld iemand die een cd of autoradio opzet.

Dan is er wel nog natuurlijk geluid, dat ook sfeerbepalend kan zijn. Een prachtig voorbeeld van muziek die een interactie aangaat met natuurlijke geluiden, is een scene uit Howard’s End (Merchant-Ivory, 1987). De armoedige klerk Leonard Bast woont vlakbij een spoorweg en als hij thuiskomt van een concert waar de bekende 5 e ‘Noodlot’-symfonie van Beethoven wordt gespeeld, gaan de sterk ritmische noten van de muziek op frappante wijze over in het geluid van de treinen op de rails. Dit versterkt het gevoel van het noodlot dat de klerk dreigt te gaan treffen op indringende wijze.

Dat filmmuziek een eigen leven kan gaan leiden zonder de film, is bewezen door het thema van Once Upon A time in the West, door Ennio Morricone of het Pink Panther-thema van Henri Mancini. Tegelijk zijn ze ook soundtrack voor de film, die voor promotiedoeleinden gebruikt kan worden bij nieuwe films, bijvoorbeeld het James Bond-thema, dat iedereen bij voorbaat al herkent en naar de bioscoop lokt. De meer basale functie van muziek speelt in op de emotie, die vooral in de rechter hersenhelft wordt verwerkt, terwijl het ritme en de verrassing (valse noot, of spanningselement) in de linkerhersenhelft wordt geregistreerd. Componisten van filmmuziek maken daar bewust of onbewust gebruik van.

Onderzoekers toonden aan dat muziek de enige kunstvorm is waar dieren en zwakzinnigen gevoelig voor zijn. Laten we het als een compliment opvatten. Opmerkelijk is in elk geval dat je bij de credits van films op Imbd na alle acteurs eerst alle hairstylisten, propmakers, stuntmannen en de wardrobe departement worden genoemd, voordat de muziekafdeling aan de beurt is. Terwijl hun rol in het geheel toch niet de minste is. Of zoals de schrijver Shannon L. Alder het verwoordde:

“Music is the beat of a drum that keeps time with our emotions”