Storytelling in documentaires

Marijn Poels

Noord-Limburger Marijn Poels heeft de nodige spraakmakende docu’s gemaakt, waaronder ‘Pablo’ (over sociale misstanden in aanloop naar het WK Voetbal 2014 in Brazilië) en ‘The Uncertainty Has Settled (waarin sceptici ten aanzien van de algemeen geldende inzichten betreffende klimaatverandering en energievoorziening aan het woord komen). Wat storytelling betreft is zijn opinie: “In mijn geval is het doorgaans de vertaling van een vaak complex politiek thema naar een voor het publiek begrijpbaar verhaal. Centraal staat voor mij de vraag: ‘Hoe kan ik de toeschouwer het thema laten ervaren zoals ik het wil?” Ik moet de kijkers geboeid houden, ze laten genieten. Daarnaast mag ik ze emotioneren, hen laten huilen desnoods. Dus er komt ook nogal wat dramaturgie bij kijken. Om dat alles te kunnen bereiken moet ik in de huid van het publiek kruipen, de kijker aan de hand nemen.”

Objectiviteit nastreven als je een docu maakt. Is dat realistisch? Volgens Marijn niet: “Volledige objectiviteit bestaat niet. Er is meestal wel een bepaalde kleuring. Zeker in mijn geval is het lastig, want ik heb altijd wel een boodschap die ik over wil brengen. Wel vind ik integriteit heel belangrijk. Je moet mensen in hun waarde laten. Wat betreft storytelling geef ik mijn persoonlijke visie op een thema, maar ik wil absoluut niet indoctrineren. Ik ben een activist, maar probeer om het niet te benadrukken in docu’s. Wat ik wel doe is aanzetten tot nadenken. Ik dwing de kijker om er wat van te vinden en los te komen van de vaste standpunten die door veel media worden verspreid. Om de aandacht vast te houden combineer ik dan wel eens met wat entertainment en mooie beelden. In ‘Pablo’ werd het verhaal verteld door Pablo zelf, een voormalige straatjongen die zich opwerkte tot advocaat. In ‘The Uncertainty Has Settled’ liet ik uiteenlopende mensen aan het woord die het thema vanuit meerdere perspectieven belichten. Ik geef zo de verantwoordelijkheid terug aan de kijker, die mogelijk verward raakt, maar in ieder geval tot nadenken wordt aangezet.”

Richard Dols

Richard Dols uit Maastricht, artistiek directeur van Docfest, maakte de documentaire ‘Voor de stilte’. Portretten van mensen die in afwachting van de dood in een hospice verblijven. Hij omschrijft storytelling aldus: “Het toepassen van verhalen om een doel te bereiken en betrokkenheid te creëren.”

Richard stelt de vraag: “Wat gaat er in iemand om tijdens zijn/haar laatste levensfase?” Hij diende op zoek te gaan naar mensen die hun verhaal willen vertellen. Richard: “Op welk podium zou ik dan het verhaal moeten plaatsen? In een ziekenhuis staat het ‘beter worden’ centraal, dus kwam ik uit bij een hospice, waar stervenden onder begeleiding de laatste levensfase beleven. Mijn ervaring is dat mensen die weten dat ze niet lang meer te leven hebben heel open en puur zijn. Als we het hebben over storytelling, dan bestond dat in dit geval uit het maken van keuzes. Ik had anderhalf uur tot mijn beschikking en in die tijdsspanne wilde ik een aantal verschillende karakters aan bod laten komen. Met hun verhalen, gedachtegangen, geheimen, creativiteit. Ja, en ik heb zaken geschrapt. Zoals het verhaal van iemand met een crimineel verleden die aangaf met een grote crimineel samengewerkt te hebben. Dat zou afgeleid hebben van de rode draad, het ‘conflict’ in mijn verhaal. Dat is niet het feit dat ze snel zouden overlijden, maar wel hoe ieder afzonderlijk omging met de wetenschap dat ze spoedig zouden sterven. Hebben ze er moeite mee om het te accepteren of niet? Verrassend was dat twee van de geïnterviewden ontslagen werden. Een dergelijke diversiteit kun je, anders dan in een fictiefilm, niet plannen. Je kunt er alleen maar op hopen.”

Peter Krüger

‘N_The Madness of Reason’ en ‘Antwerpen Centraal’ zijn twee opmerkelijke docu’s van de hand van de Vlaamse Peter Krüger. Hij steekt meteen pittig van wal: “Bij het kijken naar een narratieve film met een vaste structuur zit ik me al snel te vervelen. Als kijker wil ik verrast worden door de onvoorspelbaarheid van een verhaal. De meeste van mijn films zijn dan ook gestructureerd als een rivier die je via bochten en curven naar het einde meevoert. Tijdens het maken van een film evolueert zo’n verhaal ook voortdurend. Op basis van de research schrijf ik een eerste versie, maar tijdens het draaien kan er van alles gebeuren waardoor het verhaal opnieuw verandert en tijdens de montage herschep ik het verhaal nog eens. Veel makers zoeken een verhaal in de werkelijkheid, maar ik probeer zelf het verhaal te scheppen.”

In ‘Antwerpen Centraal’ duikt een bekende acteur op die drie dagen door het station ronddoolt en zijn verbeelding de vrije loop laat. Dieren uit de nabij gelegen dierentuin dwalen er rond, de tijd valt er stil, een meisje stapt uit een postkaart… Peter: “Als we de werkelijkheid limiteren tot wat we enkel via het oog van de camera zien, ontmenselijken we onze waarneming. Ik probeer te tonen dat de imaginaire dimensie deel uitmaakt van de werkelijkheid. In ‘N_The Madness of Reason’ ben ik daarin het verst gegaan en heb ik het onderscheid tussen fictie en non-fictie helemaal laten vervagen”.

Het verhaal is gebaseerd op dat van de Fransman Raymond Borremans, die 50 jaar lang aan een encyclopedie over Ivoorkust heeft gewerkt en overleed toen hij bij de letter N was aangekomen. Peter pakte het thema op zijn eigen manier aan: “Het is géén biopic of een historisch verhaal. In mijn film gaat de geest van de dode Borremans op zoek naar zijn bestemming in Afrika en probeert hij zijn oeuvre alsnog na zijn dood te voltooien. De werkelijkheid wordt gefilmd door de ogen van de geest van Borremans. Om eerlijk te zijn, gelóóf ik in die geest. In de zeven jaar dat ik bezig was met deze film raakten ik en ook anderen erdoor begeesterd. Een camera kan het onzichtbare niet laten zien, maar ik heb getracht de onzichtbare dimensie van de werkelijkheid tóch voelbaar te maken. Dat is wat de film ook zo poëtisch maakt.”

Dan weer de vraag: bestaat objectiviteit in docu’s?

“Je kunt de realiteit met een camera niet observeren zonder een bepaalde vorm van manipulatie. Pure objectieve registratie bestaat niet. Wat ik als filmmaker probeer te doen is de werkelijkheid op een waarachtige manier in beeld te brengen waarbij ik de werkelijkheid definieer als de eenheid van het zichtbare en onzichtbare, het objectieve en subjectieve.”

Zohar Kfir

Storytelling in VR. Hoe zit dat?

Virtual Reality is vooral in de gamewereld een hot topic, maar bij non-fictie film is het nu in opkomst. In het kort komt VR neer op het creëren van een alternatieve werkelijkheid. Bij VR word je middels een speciale bril volledig ondergedompeld in de virtuele wereld. De bril reageert op de bewegingen van je hoofd, waardoor je om je heen kan kijken. ‘Ontsnappen’ door even van het scherm weg te kijken is niet mogelijk.

Experimentele filmmaakster Zohar Kfir uit New York maakte ‘Testimony’. Zij legde bij deze film de nadruk op geluid, iets wat normaal gesproken bij VR niet prominent is. Zij verklaart: “Naast de bril draag je ook een koptelefoon en dat samen zorgt ervoor dat je helemaal wordt afgesloten van de buitenwereld. Je ervaart het geluid daarom als heel intiem en er is geen gelegenheid om te ontsnappen.”

Daarmee verklaart ze ook waarom ze koos voor de VR-formule van haar documentaire, die bestaat uit testimonials van vrouwen die slachtoffer zijn van seksueel misbruik.

Zohar over storytelling: “Het begon met verhalen rond een kampvuur en evolueerde in films, transmedia en VR en nog steeds gaan de ontwikkelingen door. Het is wel essentieel dat deze technologische ontwikkelingen niet in de weg gaan staan. Het vertellen van een verhaal moet centraal blijven. Zelf gebruik ik storytelling vooral op een interactieve manier. Door traditionele film te combineren met interactieve elementen kan ik de kijker echt betrekken in het verhaal en meeslepen door hen ook zelf beslissingen te laten nemen die invloed hebben op het verhaal.”